Entre a afronta e a ironia: traduzindo os diferentes registros da agressão em textos polêmicos do século XVI

Autori

  • Elaine C. Sartorelli Universidade de São Paulo. Faculdade de Filosofia, Letras e Ciências Humanas

DOI:

https://doi.org/10.11606/issn.2359-5388.i30p214-233

Parole chiave:

sátira, discurso polêmico, século XVI

Abstract

Este texto propõe uma breve reflexão sobre alguns desafios específicos da tradução de discursos satíricos e polêmicos do século XVI. Por um lado, destaca-se a dificuldade de traduzir textos cômicos, cuja eficácia frequentemente depende de referências contextuais pouco acessíveis ao leitor contemporâneo — o que pode levar à “perda da piada”, sobretudo quando se trata de alusões eruditas ou de jogos linguísticos que envolvem também a língua grega. Por outro, ressalta-se o desafio de manter o tom veemente e, por vezes, agressivo dos discursos religiosos da época, cuja virulência pode soar surpreendente e mesmo chocante para o leitor atual. Tais questões são exploradas a partir de exemplos retirados de traduções, realizadas pela autora, de excertos de Erasmo de Rotterdam, Miguel Servet e João Calvino.

Downloads

La data di download non è ancora disponibile.

Riferimenti bibliografici

AUKSI, P. Christian plain style: the evolution of a spiritual ideal. Montreal & Kingston & London & Buffalo: McGill-Queen´s University Press, 1995.

BARRAL-BARON, Marie. L’enfer de Érasme. Genève: Droz, 2014.

BIAGIONI, M. La Riforma radicale nell´Europa del Cinquecento. Roma-Bari: Laterza, 2012.

CALVINO, João. A Instituição da Religião Cristã. tomo II. Livros III e IV. Tradução de Elaine C. Sartorelli. São Paulo: Unesp, 2009.

CAVE, Terence. The Cornucopian Text. Problems of writing in the French Renaissance. Oxford: Oxford University Press, 1979.

DELISLE, J. & WOODSWORTH, J. Les traducteurs dans l´histoire. 3er. ed. Paris: Hermann, 1995.

DESIDERII ERASMI. Moriae encomion id est Stultitiae Laus. Opera omnia. Tomus quartus. Ed. Clarence H. Miller. Amsterdã: North-Holland Publishing Co., 1979.

DESIDERII ERASMI ROTERODAMI. De duplici copia uerborum ac rerum. Gymnicus, 1548.

DOLET, E. La manière de bien traduire d´un langue en autre. Lyon, 1540.

ERASMO, Desidério. O Elogio da Loucura. Tradução, introdução e notas de Elaine C. Sartorelli. São Paulo: Hedra, 2014.

ERASMO, Desidério. O Diálogo Ciceroniano. Tradução, introdução e notas de Elaine C. Sartorelli. São Paulo: Unesp, 2013.

ERASMO, Desidério. Diálogo O Ciceroniano. Coleção Grandes Nomes do Pensamento, no. 15. Tradução, introdução e notas de Elaine C. Sartorelli. São Paulo: Folha, 2015.

FRIEDMAN, J. Michael Servetus: a Case Study in Total Heresy. Genève: Droz, 1978.

HIGMAN, F. M. Lire et découvrir: la circulation des idées au temps de la Réforme. Genève: Droz, 1998.

HUGUET, E. “La langue familière chez Calvin”. Revue d´histoire littéraire, 23, 1916, p. 51.

IOANNIS CALVINI. Defensio Orthodoxae Fidei De Sacra Trinitate, Contra Prodigiosos Errores Michaelis Serueti Hispani, Series IV - Scripta Didactica Et Polemica. Genève: Droz, 2009.

LEVINE, Joseph M. “Erasmus and the problem of the Johannine Comma”. Journal of the History of Ideas, Philadelphia, v. 58, n. 4, p. 573-596, 1997.

LEVINE, Joseph M. The autonomy of history: truth and method from Erasmus to Gibbon. Chicago: The University of Chicago Press, 1999.

LOWRY, M. “Erasmus as a translator”. The Classical Review, vol. 38, n. 1. Cambridge University Press, 1988, p. 134-136.

MACK, Peter. History of Renaissance Rhetoric, 1380-1620. Oxford: Oxford University Press, 2011.

MICHAELIS SERVETI. Christianismi Restitutio. Ed. fac-simile. Frankfurt: Minerva, 1966.

RUMMEL, E. Erasmus as a translator of the classics. Toronto: University of Toronto Press, 1985.

SARTORELLI, E. C. “Os bárbaros de Erasmo”. In: SANTOS, E. C. P.; PRADO, J. B. (Eds.). Antigos estranhos: alteridade e diversidade no Mundo Antigo. São Paulo: LiberArs, 2022.

SARTORELLI, E. C. “Estratégias de construção e de legitimação do ethos na causa veritatis: Miguel Servet e as polêmicas religiosas do século XVI”. Tese apresentada ao PPG em Letras Clássicas da FFLCH, USP, para obtenção do título de Doutora em Letras, orientadora Profa. Dra. Ingeborg Braren. São Paulo, 2007.

TELLE, E. L. Erasmianus sive Ciceronianus d´Etienne Dolet, 1535. Genève: Droz, 1974.

TOURNOY, Gilbert. “Erasmus: ‘gracculus’ or ‘graeculus’?”. Humanistica Lovaniensia, Journal of Neo-Latin Studies, vol. LII. Leuven University Press, 2003, p. 405-6.

TRACY, James D. Erasmus of the Low Countries. Berkeley: University of California Press, 2022.

VALLA, Lorenzo. Elegantiae Linguae Latinae. 1441.

Pubblicato

2025-11-21

Come citare

Sartorelli, E. C. (2025). Entre a afronta e a ironia: traduzindo os diferentes registros da agressão em textos polêmicos do século XVI. Cadernos De Literatura Em Tradução, 30, 214-233. https://doi.org/10.11606/issn.2359-5388.i30p214-233