Delimitando o humano: João de Loureiro, Alexandre Rodrigues Ferreira e o debate sobre as fronteiras entre seres humanos e outros animais na segunda metade do século XVIII
DOI:
https://doi.org/10.11606/1982-02672024v32e28Palavras-chave:
Iluminismo, História Natural do Homem, História dos Animais, Macacos, João de Loureiro, Alexandre Rodrigues FerreiraResumo
O artigo tem como objetivo analisar a participação de João de Loureiro e Alexandre Rodrigues Ferreira, ambos naturalistas lusófonos da segunda metade do século XVIII, no debate que procurou definir o ser humano e estabelecer suas diferenças em relação a outros animais (“história natural do homem”). Ao longo dos séculos XVII e XVIII, alguns autores defenderam que o ser humano seria radicalmente diferente do chamado “orang-outang”, termo usado por europeus para designar os macacos antropomorfos que então conheciam (chimpanzés e orangotangos). Outros contestaram a existência de tão rígidas fronteiras entre eles. Na 10ª edição do Systema Naturae (1758), Lineu introduziu o Homo troglodytes como espécie humana intermediária entre o Homo sapiens e o gênero Simia. Buffon, por sua vez, argumentou haver enorme diferença entre o homem e qualquer outro animal. Para ele, o Troglodytes de Lineu compreendia também macacos. Pretende-se mostrar como Loureiro e Ferreira assumiram as concepções de Buffon para criticar elementos do entendimento de homem de Lineu: Loureiro procurou refutar a ideia de diferentes espécies de homens, ao passo que Ferreira se contrapôs à ideia da existência de homens com cauda, – o Homo caudatus. Ambos criticaram como fantasiosas narrativas que atestavam a existência de descendência gerada pelo cruzamento entre humanos e macacos. Além disso, o artigo destaca o papel central das representações imagéticas nas discussões acerca do tema.
Downloads
Referências
Fontes impressas
ALDROUANDI, Vlyssis. De quadrupedibus digitatis viuiparis libri tres, et De quadrupedibus digitatis ouiparis libri duo: Sumptibus M. Antonij Berniae bibliopol. Bonon, 1637.
BONTII, Iacobi. Historiae naturalis et medicae Indiae Orientalis. In: PISONIS, Gulielmi. De Indiæ utriusque re naturali et medica. Amstelædami: Apud Ludovicum et Danielem Elzevirios, 1658.
BUFFON, Georges-Louis Leclerc. Histoire naturelle. Tome XIV. Paris: De l’Imprimerie Royale, 1766.
BUFFON, Georges-Louis Leclerc. Natural history of animals, vegetables, and minerals; with the theory of the earth in general. Translated by William Kernick and John Murdoch. London: T. Bell., 1775-1776. 6 v.
BUFFON, Georges-Louis Leclerc. Natural history, general and particular. Translated by William Smellie. 2nd. Ed. London: Printed for W. Strahan and T. Cadell, 1785. v. IV.
BUFFON, Georges-Louis Leclerc. Buffon’s natural history abridged. London: Printed for C. and G. Kearsley, 1791.
BUFFON, Georges-Louis Leclerc. Buffon’s natural history. London: Printed by James Smith Barr, 1797. v. IV.
BUFFON, Georges-Louis Leclerc. História Natural. São Paulo: Editora Unesp, 2020.
EDWARDS, George. Gleanings of natural history. London: Royal College of Physicians, 1758.
FERREIRA, Alexandre Rodrigues. Viagem filosófica pelas capitanias do Grão Pará, Rio Negro, Mato Grosso e Cuiabá (1783-1792). Iconografia: volume 1. [S. l.]: Conselho Federal de Cultura, 1971.
FERREIRA, Alexandre Rodrigues. Viagem filosófica pelas capitanias do Grão Pará, Rio Negro, Mato Grosso e Cuiabá. Memórias: Antropologia. [S. l.]: Conselho Federal de Cultura, 1974.
FERREIRA, Alexandre Rodrigues. Memoria sobre a nação Catauixi, que habita as margens do Rio Purus. In: Viagem Filosófica pelas capitanias do Grão Pará, Rio Negro, Mato Grosso e Cuiabá. Memórias: Antropologia. [S. l.]: Conselho Federal de Cultura, 1974.
FERREIRA, Alexandre Rodrigues. Observações gerais e particulares sobre a classe dos mamais. In: FERRÃO, Cristina; SOARES, João Paulo M. (orgs.). Viagem ao Brasil de Alexandre Rodrigues Ferreira II. [S. l.]: Kapa Editorial, 2003. v. III.
FERREIRA, Alexandre Rodrigues. Viagem filosófica pelas capitanias do Grão-Pará, Rio Negro, Mato Grosso e Cuiabá. Memórias I: Antropologia. Organização: Tenório Telles. Manaus: Editora Valer, 2008.
GESNERI, Conradi. Historiae animalium. Lib. 1. Froschovervm, 1551.
HOPPIUS, Christianus Emmanuel. Antropomorpha. In: Caroli à Linné. Amoenitates Academicae. Holmie: Laurentii Salvii, 1763.
KIÖPING, Nils Matsson. Beskrifning Om en Resa, genom Asia, Africa Och många andra hedna länder. Stockholm, 1743.
LINNAEI, Caroli. Systema naturae. Lugduni Batavorum. Apud Theodorum Haak. Ex Typographia Joannis Wilhelmi de Groot, 1735.
LINNAEI, Caroli. Systema naturae. Tomus I. 10. ed. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758.
LINNÉ, Caroli. Systema naturae. Tomus I. 12. ed. Holmiae: Impensis Direct. Lautentii Salvi, 1766.
LINNÉ, Car. a. Mantissa plantarum: Holmiae: Impensis. Direct: Laurentii Salvii, 1771.
LOUREIRO, João de. Memória sobre o algodão, sua cultura e fabrico. In: Memorias economicas da Academia Real das Sciencias de Lisboa. Tomo I. Lisboa: Officina da Academia Real das Sciencias, 1789a. p. 32-40.
LOUREIRO, João de. Memória sobre a transplantação das árvores mais úteis de países remotos. Memorias economicas da Academia Real das Sciencias de Lisboa. Tomo I. Lisboa: Officina da Academia Real das Sciencias, 1789b. p. 152-163.
LOUREIRO, João de. Flora Cochinchinensis: Ulyssipone: Typis, et Expensis Academicis, 1790. [S. l.: s. n.], 1790. 2 v.
LOUREIRO, João de. Da incerteza que há acerca da goma mirra. In: Memórias da Academia Real das Sciencias de Lisboa. Tomo 1: desde 1780 até 1788. Lisboa: Typografia da Academia, 1797a. p. 379-387.
LOUREIRO, João de. Memória sobre a natureza e verdadeira origem do pau de Aguila. In: Memórias da Academia Real das Sciencias de Lisboa. Tomo 1: desde 1780 até 1788. Lisboa Typografia da Academia, 1797b. p. 402-415.
LOUREIRO, João de. Memoria sobre uma especie de petrificação animal. In: Memorias de Mathematica e Phisica da Academia Real das Sciencias de Lisboa. Tomo II. Lisboa: Typografia da Academia, 1799a. p. 47-55.
LOUREIRO, João de. Exame físico, e histórico. Se há, ou tem havido no mundo diversas especies de homens? In: Memorias de Mathematica e Phisica da Academia R. Das Sciencias de Lisboa. Tomo II. Lisboa: Typografia da Academia, 1799b. p. 56-81.
LOUREIRO, João de. Descrição botânica das Cubebas Medicinaes. In: Memorias de Mathematica e Phisica da Academia Real das Sciencias de Lisboa. Tomo II. Lisboa: Typografia da Academia, 1799c. p. 82-87.
LOUREIRO, João de. Consideração física e botânica da planta Aerides. In: Memorias de Mathematica e Phisica. Tomo II. Lisboa: Typografia da Academia, 1799d. p. 88-98.
LOUREIRO, João de (1814). Observationes astronomicae in regno Conchichinae habitae. In: Memorias de Mathematica e Physica da Academia R. das Sciencias de Lisboa. Tomo III, parte II. Lisboa: Typografia da Academia, 1814. p. 1-6.
METTRIE, Julien Offray de la. O homem-máquina. Tradução de António Carvalho. Lisboa: Editorial Estampa, 1982.
RIBEIRO DE SAMPAIO, Francisco Xavier. Diário da viagem que em visita, e correição das Povoações da Capitania de São Jozé do Rio Negro fez o Ouvidor, e Intendente geral da mesma, Francisco Xavier Ribeiro de Sampaio no anno de 1774-1775. In: PAPAVERO, Nelson; CHIQUIERI, Abner; TEIXEIRA, Dante Martins. A viagem de Francisco Xavier Ribeiro de Sampaio na Capitania de São José do Rio Negro. São Paulo: NEHiLP/FFLCH/USP, 2015, p.61-62. Disponível em: http://www.livrosabertos.sibi.usp.br/portaldelivrosUSP/catalog/view/81/68/332-1. Acesso em: 17 fev. 2022.
ROBERTSON, William. Histoire de l’Amérique. Tome Second. Paris: Panckoucke, 1777.
ROUSSEAU, Jean-Jacques. Discurso sobre a origem e os fundamentos da desigualdade dos homens. In: Rousseau. Tradução de Lourdes Santos Machado. São Paulo: Abril Cultural, 1978.
SCOTIN II, Gérard Jean Baptiste. The London chimpanzee of 1738. Disponível em: https://www.britishmuseum.org/collection/object/P_1882-0311-1183. Acesso em: 22 nov. 2023.
TULPII, Nicolai. Observationvm Medicarvm. Libri Tres. Amstelredami: Apud Lvdovicvm Elzevirium, 1641.
TYSON, Edward. Orang-Outang, sive Homo Sylvestris. London: T. Bennett and D. Brown, 1699.
Livros, artigos e teses
AGAMBEN, Giorgio. O aberto: o homem e o animal. Tradução de Pedro Mendes. Rio de Janeiro: Civilização Brasileira, 2017.
ANTUNES, Miguel Telles. Sobre a história da paleontologia em Portugal. In: História e desenvolvimento da ciência em Portugal. Separata do II Volume. Lisboa: Publicações do II Centenário da Academia das Ciências de Lisboa, 1986.
BRAGA, José Maria. Pe. João de Loureiro: missionário e botânico. Macau: Escola Tipográfica do Orfanato, 1938.
BROBERG, Gunnar. Linnaeu’s classification of man. In: FRÄNGSMYR, Tore (ed.). Linnaeus: the man and his work. Canton: Science History Publications, 1994.
CAÑIZARES ESGUERRA. Jorge. Cómo escribir la historia del Nuevo Mundo: historiografías, epistemologias e identidades en el mundo del Atlántico del siglo XVIII. Mexico: Fondo de Cultura Económica, 2007.
CAPONI, Gustavo. The discontinuity between humans and animals in Buffon’s Natural history. História, Ciências, Saúde: Manguinhos, Rio de Janeiro, v. 24, n. 1, p. 59-74, 2017.
CARVALHO, Rómulo de. A história natural em Portugal no século XVIII. Lisboa: Instituto de Cultura e Língua Portuguesa, 1987.
CORBEY, Raymond. The metaphysics of apes: negotiating the animal-human boundary. Cambridge University Press, 2005.
CURRAN, Andrew. The anatomy of blackness: science and slavery in the age of enlightenment. Baltimore: The John Hopkins University Press, 2011.
DOMINGUES, Beatriz Helena. Tão longe, tão perto: a Ibero-América e a Europa Ilustrada. Rio de Janeiro: Museu da República, 2007.
DUCHET, Michèle. Anthropologie et histoire au siècle des Lumières. Paris: Albin Michel, 1995.
FERREIRA, Breno Leal. A crítica a “tudo quanto apresenta um caráter de fabuloso” nas memórias de Alexandre Rodrigues Ferreira redigidas na Viagem Filosófica (1783-1792). Revista de História e Historiografia da Educação, Curitiba, v. 3, n. 7, p. 29-48, 2019.
FERREIRA, Breno Leal. A compreensão dos povos indígenas da América portuguesa por Alexandre Rodrigues Ferreira durante a Viagem Filosófica (1783-1792): A apropriação de uma tradução francesa de The History of America (1777), de William Robertson. Revista de Indias, v. LXXX, n. 280, p. 719-750, 2020.
FERREIRA, Breno Leal. Alexandre Rodrigues Ferreira: as estratégias narrativas das “Observações gerais e particulares sobre a classe dos mamais” (1790). História (São Paulo), v. 42, e2023001, p. 1-24, 2023.
FONTES DA COSTA, Palmira. The introduction of Linnean classification of nature in Portugal. In: GUNNARSON, Britt-Louise (ed.). Languages of Science in the Eighteenth Century. Berlin. Boston: Walter de Gruyter Mouton, 2011.
GERBI, Antonello. O Novo Mundo: história de uma polêmica (1750-1900). Tradução de Bernarndo Joffily. São Paulo: Companhia das Letras, 1996.
GOMES, Bernardino António. Elogio histórico do Padre João de Loureiro. Lisboa: Typographia da Academia, 1865.
GOULD, Stephen Jay. Apresentando um macaco. In: O Sorriso do Flamingo: reflexões sobre história natural. Tradução de Luís Carlos Borges. São Paulo: Martins Fontes, 2004.
HARRIS, Steven J. Mapping Jesuit Science: the role of travel in the geography of knowledge. In: O’MALLEY, John W. et al. (eds.). The jesuits: culture, science, and the arts (1540-1773). Toronto: University of Toronto Press, 1999. p. 212-240.
KOERNER, Lisbet. Linnaeus: nature and nation. Cambridge, Massachusetts, and London: Harvard University Press, 2000.
LEITÃO, Henrique. Sphaera Mundi e o debate cosmológico na “Aula de Esfera” do Colégio de Santo Antão. In: Sphaera mundi: a ciência na aula de esfera: manuscritos científicos do Colégio de Santo Antão nas coleções da BPP. Lisboa: Biblioteca Nacional de Portugal, 2008.
LOVEJOY, Arthur O. A grande cadeia do ser: um estudo da história de uma ideia. Tradução de Aldo Fernando Barbieri. [S. l.: s. n.], 2005.
LOVELAND, Jeff. Georges-Louis Leclerc de Buffon’s Histoire Naturelle in English, 1775-1815. Archives of natural history, v. 31, n. 2, p. 214-235, 2004.
MERRILL, Elmer Drew. Loureiro e sua obra botânica. Separata. Agros, Lisboa, ano XVIII, II série, n. 4, 1935a.
MERRILL, Elmer Drew. A commentary on Loureiro’s “Flora Cochinchinensis”. Transactions of the American Philosophical Society, New Series, v. 24, n. 2, p. 1-445, 1935b.
PEREGRINO DA COSTA, P. J. Medicina portuguesa no Extremo-Oriente. Sião, Molucas, Japão, Cochinchina, Pequim e Macau: Séculos XVI ao XX. [S. l.]: Tipografia Rangel, 1949.
PEREIRA, Magnus Roberto de Mello. As ciências naturais no Oriente português. In: Magnus Roberto de Mello Pereira; Ana Lucia Rocha Barbalho da Cruz (orgs.). Os naturalistas do Império: o conhecimento científico de Portugal e suas colônias (1768-1822). Rio de Janeiro: Versal Editores, 2016. p. 387-413.
PEREIRA, Magnus Roberto de Mello. Plantas novas que os doutos não conhecem: a exploração científica no Oriente português (1768-1808). História, Ciências, Saúde: Manguinhos, Rio de Janeiro, v. 24, n. 3, p. 665-685, 2017.
PIRES-O’BRIEN, Maria Joaquina. An essay on the history of natural history in Brazil, 1500-1900. Archives of Natural History, Edinburgh, v. 20, n. 1, p. 37-48, 1993.
RAMINELLI, Ronald. Do conhecimento físico e moral dos povos: iconografia e taxonomia na Viagem Filosófica de Alexandre Rodrigues Ferreira. História, Ciências, Saúde: Manguinhos, v. VIII (suplemento), Rio de Janeiro, p. 969-992, 2001.
RAMINELLI, Ronald. Viagens ultramarinas: monarcas, vassalos e governo à distância. São Paulo: Alameda, 2008.
RAMINELLI, Ronald; SILVA, Bruno da. Teorias e imagens antropológicas na Viagem Filosófica de Alexandre Rodrigues Ferreira (1783-1792). Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi: Ciências Humanas, v. 9, n. 2, p. 323-342, 2014.
RITVO, Harriet. The Animal Estate: The English and the Other Creatures in the Victorian Age. Cambridge: Harvard University Press, 1987.
RITVO, Harriet. The platypus and the mermaid, and other figments of the classifying imagination. Cambridge: Harvard University Press, 1997.
ROGER, Jacques. Buffon: un philosophe au Jardin du Roi. S.l. : Librairie Arthème Fayard, 1989.
SAFIER, Neil. Every day that I travel… is a page that I turn: Reading and Observing in EighteenthCentury Amazonia. Huntington Library Quarterly, v. 70, n. 1, p. 103-128, 2007.
SAFIER, Neil. Measuring the New World: Enlightenment Science and South America. Chicago: The University of Chicago Press, 2008.
SEBASTIANI, Silvia. The Scottish Enlightenment: race, gender, and the limits of progress. New York: Palgrave Macmillan, 2013.
SEBASTIANI, Silvia. Challenging boundaries: apes and savages in enlightenment. In: HUND, Wulf D.; MILLS, C. W.; SEBASTIANI, Silvia (eds.). Simianization: apes, gender, class, and race. Berlin: Lit Verlag, 2015.
SEBASTIANI, Silvia. A “monster with human visage”: the orangutan, savagery, and the borders of humanity in the global Enlightenment. History of the Human Sciences, v. 32, n. 4, p. 80-99, 2019.
SEBASTIANI, Silvia. Enlightenment humanization and dehumanization, and the orangutan. In: KROFELDNER, Maria (ed.). The Routledge handbook of dehumanizaton. London: Routledge, 2021.
SIMON, William Joel. Scientific expetitions in the Portuguese overseas territories (1783-1808) and the role of Lisbon in the intellectual-scientific community of the late eighteenth century. Lisboa: Instituto de Investigação Científica Tropical, 1983.
SKOTT, Christina. Linnaeus and the troglodyte: early European encounters with the Malay world and the natural history of man. Indonesia and the Malay World, v. 42, n. 123, p. 141-169, 2014.
SKOTT, Christina. Human taxonomies: Carl Linnaeus, Swedish travel in Asia and the classification of man. Itinerario, v. 43, n. 2, p. 218-242, 2019.
STAROBINSKI, Jean. Jean-Jacques Rousseau: a transparência e o obstáculo. Tradução de Maria Lúcia Machado. São Paulo: Companhia das Letras, 1991.
THOMAS, Keith. O homem e o mundo natural: mudanças de atitude em relação às plantas e aos animais (1500-1800). Tradução de João Roberto Martins Filho. São Paulo: Companhia das Letras, 1988.
TINLAND, Franck. L’Homme Sauvage: Homo ferus et Homo sylvestris de l’animal à l’homme. Paris: L’Harmattan, 2003.
TODOROV, Tzvetan. Nós e os outros: a reflexão francesa sobre a diversidade humana. Tradução de Sergio Goes de Paula. Rio de Janeiro: Jorge Zahar, 1993. v. 1.
Sites
BIBLIOTECA Brasiliana Guita e José Mindlin. Disponível em: https://www.bbm.usp.br/pt-br/. Acesso em: 23 fev. 2024.
BIBLIOTECA Nacional de Portugal. Disponível em: https://www.bnportugal.gov.pt/. Acesso em: 24 fev. 2022.
BIODIVERSITY Heritage Library. Disponível em: https://www.biodiversitylibrary.org/. Acesso em: 23 fev. 2024.
GOOGLE Books. Disponível em: https://books.google.com.br/. Acesso em: 18 mar. 2024.
INTERNET Archive. Disponível em: https://archive.org/. Acesso em: 05 jan. 2022.
PORTAL de Livros Abertos da USP. Disponível em: https://www.livrosabertos.abcd.usp.br/portaldelivrosUSP. Acesso em: 17. fev. 2022.
THE BRITISH Museum. Disponível em: https://www.britishmuseum.org/. Acesso em: 22. nov. 2023.
Downloads
Publicado
Edição
Seção
Licença
Copyright (c) 2024 Breno Leal Ferreira

Este trabalho está licenciado sob uma licença Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Autores que publicam nesta revista concordam com os seguintes termos:
- Autores mantém os direitos autorais e concedem à revista o direito de primeira publicação, com o trabalho simultaneamente licenciado sob a Licença Creative Commons Attribution que permite o compartilhamento do trabalho com reconhecimento da autoria e publicação inicial nesta revista.
- Autores têm autorização para assumir contratos adicionais separadamente, para distribuição não-exclusiva da versão do trabalho publicada nesta revista (ex.: publicar em repositório institucional ou como capítulo de livro), com reconhecimento de autoria e publicação inicial nesta revista.
- Autores têm permissão e são estimulados a publicar e distribuir seu trabalho online (ex.: em repositórios institucionais ou na sua página pessoal) a qualquer ponto antes ou durante o processo editorial, já que isso pode gerar alterações produtivas, bem como aumentar o impacto e a citação do trabalho publicado (Veja O Efeito do Acesso Livre).