Hagiografias e a memória de crises: as vidas de João de Réôme (século VII) e Bento de Aniane (século IX) em análise comparativa
DOI:
https://doi.org/10.11606/issn.2316-9141.rh.2025.233016Palabras clave:
hagiografias, memória, monasticismo, crises, fomeResumen
A Vita Iohannis abbatis Reomaensis, escrita por Jonas de Bobbio no século VII, e a Vita Benedicti Anianensis, escrita por Ardo Esmaragdo no século IX, possuem uma notável semelhança em suas descrições de episódios de crises famélicas. A partir da análise comparativa dos capítulos 13 e 7 das respectivas vitae, o objetivo deste artigo é discutir o papel desempenhado pelos períodos de crise nas narrativas hagiográficas monásticas da Alta Idade Média. Especificamente, buscarei compreender como esses episódios eram descritos pelos hagiógrafos, como eles podem ser empregados para o estudo das crises e se é possível falar em uma memória de crises no gênero hagiográfico.
Descargas
Referencias
Fontes
Annales Laureshamenses. In: PERTZ, Georg Heinrich (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. 1 Annales et chronica aevi Carolini. Hanover, 1926.
ARDO ESMARADGO. Vita Benedicti Anianensis. In: WAITZ, Georg (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. Scriptores (in Folio), Vol. 15,1: Supplementa tomorum I–XII, pars III. Supplementum tomi XIII. Hanover, 1887, p. 198-220.
BENTO DE ANIANE. Codex Regularum Monasticarum. In: MIGNE, Jacques-Paul (Ed.). Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, Vol. 103. Paris: 1864.
BENTO DE ANIANE. Concordia Regularum. In: BONNERUE, Pierre (Ed.). Benedicti Anianensis Concordia regularum. Turnhout: Brepols Publishers, 1999.
BENTO DE NÚRSIA. Regula Monachorum. In: DE VOGÜÉ, Adalbert; NEUFVILLE, Jean (Ed.). La Règle de Saint Benoît, Tomes I-II. Paris: Éditions du Cerf, 1972; ENOUT, João Evangelista (Ed.). A Regra de São Bento. Rio de Janeiro: Edições Lumen Christi, 1980.
BOBOLENO. Vita Germani Grandivallensis. In: KRUSCH, Bruno (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. Scriptores rerum Merovingicarum 5: Passiones vitaeque sanctorum aevi Merovingici (III). Hanover, 1910, p. 33–40.
Chronicon Moissiacense. In: PERTZ, Georg Heinrich (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. 1 Annales et chronica aevi Carolini. Hanover, 1826, p. 280–313.
GREGÓRIO DE TOURS. Liber in Gloria Confessorum. In: KRUSCH, Bruno; LEVINSON, Wilhelm (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. Scriptores rerum Merovingicarum 1, 2: Gregorii Turonensis Opera. Teil 2: Miracula et opera minora. Hanover, 1885, p. 294-370.
GREGÓRIO DE TOURS. Liber in Gloria Martyrum. In: KRUSCH, Bruno; LEVINSON, Wilhelm (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. Scriptores rerum Merovingicarum 1, 2: Gregorii Turonensis Opera. Teil 2: Miracula et opera minora. Hanover, 1885, p. 34-111.
GREGÓRIO DE TOURS. Liber Vitae Patrum. In: KRUSCH, Bruno; LEVINSON, Wilhelm (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. Scriptores rerum Merovingicarum 1,2: Gregorii Turonensis Opera. Teil 2: Miracula et opera minora. Hanover, 1885, p. 211-294
GREGÓRIO DE TOURS. Gregorii episcopi Turonensis historiarum libri X. In: KRUSCH, Bruno; LEVINSON, Wilhelm (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. Scriptores rerum Merovingicarum 1,1: Gregoris Turonensis Opera, libri historiarum X. Hanover, 1937.
GREGÓRIO MAGNO. Dialogi. In: DE VOGÜÉ, Adalbert; ANTIN, Paul (Ed.). Grégoire le Grand. Dialogues, Tome II (Livres I-III). Paris: Les Éditions du Cerf, 2011.
EUGÍPIO. Vita Sancti Severini. In: RÉGERAT, Philippe (Ed.). Vie de Saint Séverin. Paris: Les Éditions du Cerf, 1991.
PASCÁSIO RADBERTO. Epitaphium Arsenii. In: MIGNE, Jacques-Paul (Ed.). Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, Vol. 120. Paris: 1879, p. 1557-1650.
PRUDÊNCIO. Hymnus in Honorem Passionis Laurentii Beatissimi Martyris. In: THOMSON, H.J. (Ed.). Prudentius. Contra orationem Symmachi II, Peristephanon Liber, Tituli Historiarum, Epilogus. 2. Cambridge: Harvard University Press, 1953.
JONAS DE BOBBIO. Vitae Columbani abbatis discipulorumque eius, libri II. In: KRUSCH, Bruno (Ed.). Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. Scriptores Regnum Germanicarum 37. Hanover; 1905, p. 144-294.
Vita patrum Iurensium. In: MARTINE, François (Ed.). Vie des Pères du Jura. Paris: Éditions du Cerf, 1968.
Nova Vulgata Bibliorum Sacrorum Editio. Vaticano: 1979; MATOS SOARES, Manuel (Ed.). Biblia Sagrada. Porto: Tipografia Porto Médico, 1927-1950.
Bibliografia
BARONE, Giulia. Une hagiographie sans miracles. Observations en marge de quelques vies du Xe siècle. In: Les fonctions des saints dans le monde Occidental (IIIe - XIIIe siècle) : Actes du colloque organisé par l’École française de Rome avec le concours de l’Université de Rome “La Sapienza”. Roma: École Française de Rome, 1991, p. 435-446.
BAUMES, Fernand (Ed.). Ardon, Vie de Benoît d’Aniane. Bégrolles-en-Mauges: Éditions de l’abbaye Bellefontaine, 2001.
BOSL, Karl. Potens und Pauper. Begriffsgeschichtliche Studien zur gesellschaftlichen Differenzierung im frühen Mittelalter und zum “Pauperismus” des Hochmittelalters. In: BERGENGRUEN, Alexander; BRUNNER, Otto; LAMMERS, Walther (Org.). Alteuropa und die moderne Gesellschaft: Festschrift für Otto Brunner. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1963, p. 60-87.
BROWN, Peter. The Cult of the Saints: Its Rise and Function in Latin Christianity. Chicago: University of Chicago Pres, 1981.
CABANISS, Allen (Ed.). Benedict of Aniane: the emperor’s monk. Ardo’s life. Kalamazoo: Cistercian Publications, 2008.
CÂNDIDO DA SILVA, Marcelo. Uma História do Roubo na Idade Média: bens, normas e construção social no mundo Franco. Belo Horizonte: Fino Traço, 2013.
CÂNDIDO DA SILVA, Marcelo. Os agentes públicos e a fome nos primeiros séculos da Idade Média. Varia Historia, Vol. 32, Nº 60, p. 779-805, 2016. Disponível em: <https://www.scielo.br/j/vh/a/bMF3gLD6NmmVJngcGBcBhRy/>. Acesso em 01/06/2025. DOI: http://dx.doi.org/10.1590/0104-87752016000300008
CÂNDIDO DA SILVA, Marcelo; FONSECA, José Francisco. Adalardo de Corbie: servir ao imperador na Europa Carolíngia. In: REDE, Marcelo (Org.). Vidas Antigas: Ensaios biográficos da Antiguidade, Volume 2. São Paulo: Editora Intermeios, 2020, p. 15-46.
COTTINEAU, Laurent-Henri (Ed.). Répertoire topo-bibliographique des abbayes et prieurés, Tome II. Mâcon: Protat Frères, 1937.
CURSCHMANN, Fritz. Hungersnote im Mittelalter: Ein Beitrag zur deutschen Wirtschaftsgeschichte des 8. Bis 13. Jahrhunderts. Leipzig: B.G. Teubner, 1900.
DELEHAYE, Hippolyte. Les légendes hagiographiques. Bruxelas: Bureaux de la Société des Bollandistes, 1906.
DIEM, Albrecht. The rule of an “Iro-Egyptian” Monk in Gaul. Jonas of Bobbio’s Vita Iohannis and the construction of a monastic identity. Revue Mabillon, Vol. 19, 2008, p. 5-50. Disponível em: <https://www.brepolsonline.net/doi/10.1484/J.RM.5.101158?mobileUi=0>. Acesso em 01/06/2025. DOI: https://doi.org/10.1484/J.RM.5.101158
DIEM, Albrecht. Inventing the Holy Rule: Some Observations on the History of Monastic Normative Observance in the Early Medieval West. In: DEY, Hendrik; FENTRESS, Elizabeth (Org.). Western Monasticism ante litteram: the Spaces of Monastic Observance in Late Antiquity and the Early Middle Ages. Turnhout: Brepols Publishers, 2011, p. 53-84.
DIEM, Albrecht. Gregory’s chess board: monastic conflict and competition in early medieval Gaul. In: BOUGARD, François; DEPREUX, Philippe; LE JAN, Régine (Org.). Compétition et sacré au haut Moyen Âge : entre médiation et exclusion. Turnhout: Brepols Publishers, 2015, p. 165-191.
DIEM, Albrecht. The Carolingians and the Regula Benedicti. In: MEENS, Rob; VAN ESPELO, Dorine; VAN GENDEREN, Bram van den Hoven; RAAIJMAKERS, Janneke; VAN RENSWOUDE, Irene; VAN RHIJN, Carine (Org.). Religious Franks. Religion and Power in the Frankish Kingdoms: Studies in Honour of Mayke de Jong. Manchester: Manchester University Press, 2016, p. 243-261.
DIERKENS, Alain. Réflexions sur le miracle au haut Moyen Âge. In: Actes des congrès de la Société des historiens médiévistes de l’enseignement supérieur public, 25ᵉ congrès, Orléans, 1994. Miracles, prodiges et merveilles au Moyen Age, p. 9-30.
DE JONG, Mayke. In Samuel’s Image. Child Oblation in the Early Medieval West. Leiden: Brill, 1996.
DE JONG, Mayke. The Penitential State: Authority and Atonement in the age of Louis the Pious (814-840). Cambridge: Cambridge University Press, 2009.
DEVROEY, Jean-Pierre. La politique annonaire des Carolingiens comme question économique, religieuse et morale. In: L’Alimentazione nell’alto Medioevo: Pratiche, simboli, ideologie. Spoleto, 9-14 aprile 2015. Spoleto: Fondazione Centro italiano di studi sull’alto Medioevo, 2016, p. 299-352.
DEVROEY, Jean-Pierre. La Nature et le roi : Environnement, pouvoir et société à l’âge de Charlemagne (740-820). Paris: Albin Michel, 2019.
DOLBEAU, François. Les hagiographes au travail : collecte et traitement des documents écrits (IXe-XIIe siècle). In: HEINZELMANN, Martin (Org.). Manuscrits Hagiographiques et Travail des Hagiographes. Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag, 1992, p. 49-76.
DUBREUCQ, Alain. Lérins et la Burgondie dans le haut Moyen Âge. In: CODOU, Yann; LAUWERS, Michel (Org.). Lérins, une Île Sainte de l’Antiquité au Moyen Âge. Turnhout: Brepols Publishers, 2009 p. 195–227.
DUMÉZIL, Bruno. Famille et ascension sociale dans la Gaule Mérovingienne. In: BADEL, Christophe; SETTIPANI, Christian (Org.). Les Stratégies familiales dans l’Antiquité Tardive, Actes du Colloque des 5-7 févr de 2009 de l’USR 710 du CNRS. Paris: Éditions de Boccard, 2012, p. 339-354.
FOURACRE, Paul. Merovingian History and Merovingian Hagiography. Past and Present, Vol. 127, Nº 1, p. 3-38, 1990.
FOURACRE, Paul; GERBERDING, Richard. Introduction. In: FOURACRE, Paul; GERBERDING, Richard (Org.). Late Merovingian France: History and Hagiography 640-720. Manchester: Manchester University Press, 1996, p. 1-78.
FOX, Yaniv. Power and Religion in Merovingian Gaul: Columbanian monasticism and Frankish Elites. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
GAFFIOT, Félix (Ed.). Dictionnaire Latin-Français. Paris: Hachette, 2016.
GAILLARD, Michèle; MÉRIAUX, Charles. Introduction : L’hagiographie des VIe et VIIe siècles. In: GAILLARD, Michèle; MÉRIAUX, Charles (Org.). Le siècle des saints. Le VIIe siècle dans les récits hagiographiques. Turnhout: Brepols Publishers, 2023, p. 9-16.
GLARE, Peter Geoffrey William. (Ed.). Oxford Latin Dictionary. Oxford: Clarendon Press, 1968.
HEINZELMANN, Martin. L’hagiographie mérovingienne : panorama des documents potentiels. In: GOULLET, Monique; HEINZELMANN, Martin; VEYRARD-COSME, Christiane (Org.). L’hagiographie mérovingienne à travers ses réécritures. Ostfildern: Jan Thorbecke Verlag, 2010, p. 27-82.
HELVÉTIUS, Anne-Marie. Clercs ou moines ? Les origines de Saint-Vaast d’Arras et la Vita Vedastis attribuée à Jonas. Revue du Nord, Nº 391-392, Vol. 3-4, p. 671-689, 2011.
ISAÏA, Marie-Céline. L’hagiographie, source des normes médiévales. Pistes de recherche. In: ISAÏA, Marie-Céline; GRANIER, Thomas. (Org.). Normes et hagiographie dans l’Occident latin (VI-XVI siècle). Actes du colloque international de Lyon, 4-6 octobre 2010. Turnhout: Brepols Publishers, 2014, p. 17-44.
JAMES, Edward (Ed.). Gregory of Tours: Life of the Fathers. Liverpool: Liverpool University Press, 2007.
KRAMER, Rutger. …ut normam salutiferam cunctis ostenderet : représentations de l’autorité impériale dans la Vita Benedicti Anianensis et la Vita Adalhardi. In: ISAÏA, Marie-Céline; GRANIER, Thomas. (Org.). Normes et hagiographie dans l’Occident latin (VI-XVI siècle). Actes du colloque international de Lyon, 4-6 octobre 2010. Turnhout: Brepols Publishers, 2014, p. 101-118.
KRAMER, Rutger. Rethinking Authority in the Carolingian Empire: Ideals and Expectations during the Reign of Louis the Pious (813-828). Amsterdã: Amsterdam University Press, 2019.
KRAMER, Rutger. A Crowning Achievement: Carolingian Imperial Identity in the Chronicon Moissiacense. In: KRAMER, Rutger; REIMITZ, Helmut; WARD, Graeme (Org.). Historiography and Identity III. Carolingian Approaches. Turnhout: Brepols Publishers, 2020, p. 231–269.
KRUSCH, Bruno. Zwei Heiligenleben des Jonas von Susa. Mittheilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, Vol. 14, 1893, p. 385-427.
LE JAN, Régine. « Pauper » et « Paupertas » aux IXe et Xe siècle. Revue du Nord, Vol. 50, Nº 197, p. 169-187, 1968.
LIFSHITZ, Felice. Beyond Positivism and Genre. “Hagiographical” Texts as Historical Narrative. Viator, Vol. 25, p. 95-114, 1994.
MABILLON, Jean. Praefationes actis sanctorum ordinis S. Benedicti, in saeculorum classes distributis, praefixae; quibus accedit eiusdem disquisitio de cursu gallicano. Rouen: P. Le Boucher, 1732.
MEHLHORN, Heinz (Ed.). Encyclopedia of Parasitology. Berlim: Springer-Verlag, 2007.
MÉRIAUX, Charles. Gallia irradiata. Saints et sanctuaires dans le nord de la Gaule du haut Moyen Âge. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2006.
MOKYR, Joel; Ó GRÁDA, Cormac. What do people die of during famines? The Great Irish Famine in comparative perspective. European Review of Economic History, Vol. 6, Nº 3. p. 339-364, 2002.
MOLLAT, Michel. La notion de pauvreté au Moyen Âge : position de problèmes. Revue d’histoire de l’Église de France, Vol. 52, N° 149, p. 5-23, 1966.
NEWFIELD, Timothy. Malaria and malaria-like disease in the early Middle Ages. Early Medieval Europe, Vol. 25, Nº 3, p. 251–300, 2017. Disponível em: <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/emed.12212>. Acesso em 10/06/2025. DOI: https://doi.org/10.1111/emed.12212
NEWFIELD, Timothy. The contours of disease and hunger in Carolingian and early Ottonian Europe (c.750-c.950 CE). Tese (Doutorado em History and Classical Studies), Department of History and Classical Studies, McGill University, Montréal, 2010.
NIERMEYER, Jan Frederik (Ed.). Mediae Latinitatis Lexicon Minus. Leiden: Brill, 1976.
Ó GRÁDA, Cormac. Famine: a short history. Princeton: Princeton University Press, 2009.
O’HARA Alexander. Jonas of Bobbio and the Legacy of Columbanus: Sanctity and Community in the Seventh Century. Oxford: Oxford University Press, 2018.
O’HARA, Alexander. Jonas of Bobbio, Marchiennes-Hamage, and the Regula cuiusdam ad virgines. In: BULLY, Sébastien; BULLY, Aurélia; DUBREUCQ, Alain (Org.). Colomban et son influence : moines et monastères du haut Moyen Âge en Europe. Rennes: Presses Universitaires de Rennes, 2018, p. 287-294.
O’HARA, Alexander; WOOD, Ian (Org.). Jonas of Bobbio. Life of Columbanus, Life of John of Réomé, and Life of Vedast. Liverpool: Liverpool University Press, 2017.
PAGANI, Ileana. Ionas-Ionatus: a proposito della biografia di Giona di Bobbio. Studi Medievali, Vol. 29, Nº3, 1988, p. 45-85.
PALMER, James Trevor. Early Medieval Hagiography. Leeds: Arc Humanities Press, 2018.
PERREAUX, Nicolas. Les vies de Jean de Réôme et Jonas de Bobbio. Corpus hagiographique, manuscrits et stylométrie. In: BENET, Jérôme; HENRION, Fabrice; SAPIN, Christian (Org.). Moutiers-Saint-Jean. Nouvelles recherches sur les origines de l’abbaye et la vie de saint Jean de Réôme. Semur-en-Auxois: Société des Sciences naturelles et historiques de Semur-en-Auxois, 2024, p. 39-88.
PHILIPPART DE FOY, Guy. L’hagiographie comme littérature : concept récent et nouveaux programmes ? Revue des Sciences Humaines, Nº 251, p. 11-55, 1998.
PHILIPPART DE FOY, Guy; TRIGALET, Michel. Latin Hagiography before the Ninth Century: a Synoptic View. In: DAVIS, Jennifer; MCCORMICK, Michael (Org.). The Long Morning of Medieval Europe. New Directions in Early Medieval Studies. Londres: Routledge: 2008, p. 111-129.
PRINZ, Friedrich. Frühes Mönchtum im Frankenreich. Kultur und Gesellschaft in Gallien, den Rheinlanden und Bayern am Beispiel der monastischen Entwicklung. Viena: Oldenbourg Verlag, 1965.
REZENDE, Antônio Martinez de; BIANCHET, Sandra Braga (Ed.). Dicionário do Latim Essencial. Belo Horizonte: Autêntica Editora, 2016.
RIBEIRO DA SILVA, Thiago Juarez. Os Pauperes à época Carolíngia. Tese (Doutorado em História) - Instituto de Filosofia e Ciências Humanas, Universidade Estadual de Campinas/Faculté de Philosophie et Sciences sociales, Université Libre de Bruxelles, 2017.
SALLARES, Robert. Malaria and Rome: A History of Malaria in Ancient Italy. Oxford: Oxford University Press, 2002.
STATHAKOPOULOS, Dionysios. Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire: A Systematic Survey of Subsistence Crises and Epidemics. Londres: Routledge, 2016 (1ª Ed. 2004).
TAYLOR, Anna Lisa. Hagiography and Early Medieval History. Religion Compass, Vol. 7, Nº1, p. 1– 14, 2013.
VAN DER ESSEN, Léon. Le « Siècle des saints », 625-739 : étude sur les origines de la Belgique chrétienne. Bruxelas: La Renaissance du livre, 1942.
VAN DAM, Raymond. Saints and their Miracles in Late Antique Gaul. Princeton: Princeton University Press, 1993.
VAN UYTFANGHE, Marc. La Bible dans les Vies de saints mérovingiennes. Quelques pistes de recherche. Revue d’histoire de l’Église de France, Vol. 168, Nº 62, p. 103-111, 1976.
VAN UYTFANGHE, Marc. Modèles bibliques dans l’hagiographie. In: RICHÉ, Pierre; LOBRICHON, Guy (Org.). Le Moyen Âge et la Bible. Paris: Éditions Beauchesne, 1984, p. 449-488.
VAN UYTFANGHE, Marc. L’hagiographie, un ‘genre’ chrétien ou antique tardif ? Analecta Bollandiana, Vol. 111, p. 135-188, 1993.
VAUCHEZ, André. Le miracle dans la chrétienté occidentale au Moyen Âge entre vie sociale et expérience religieuse. In: AIGUE, Denise (Org.). Miracle et Karama. Hagiographies médiévales comparées 2. Turnhout: Brepols Publishers, 2000, p. 37-50.
WICKHAM, Chris. Problems in Doing Comparative History. In: SKINNER, Patricia (Org.). Challenging the Boundaries of Medieval History. The Legacy of Timothy Reuter. Turnhout: Brepols Publishers, 2009, p. 5-28.
WILKIN, Alexis. Famines et paupérisation : évêques et abbés face à la détresse, entre paternalisme et économie politique. In: BENITO I MONCLÚS, Pere; CAROCCI, Sandro; FELLER, Laurent (Org.). Économies de la pauvreté au Moyen Âge. Roma: École Française de Rome, 2023, p. 243-262.
WIŚNIEWSKI, Robert. The Beginnings of the Cult of Relics. Oxford: Oxford University Press, 2019.
WOOD, Ian. A prelude to Columbanus: the monastic achievement in burgundian territories. In: CLARKE, Howard Brian; BRENNAN, Mary (Org.). Columbanus and Merovingian Monasticism. Oxford: British Archaeological Records, 1981, p. 3-32.
WOOD, Ian. The Use and Abuse of Latin Hagiography in the Early Medieval West. In: CHRYSOS, Evangelos K.; WOOD, Ian (Org.). East and West, Modes of Communication. Proceedings of the First Plenary Conference at Merida. Leiden: Brill, 1999, p. 93-110.
Descargas
Publicado
Número
Sección
Licencia
Derechos de autor 2025 José Francisco Sanches Fonseca

Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución 4.0.
Autores que publicam nesta revista concordam com os seguintes termos:
- Autores mantém os direitos autorais e concedem à revista o direito de primeira publicação, com o trabalho simultaneamente licenciado sob a https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ (CC BY). Esta licença permite que outros distribuam, remixem, adaptem e criem a partir do seu trabalho, mesmo para fins comerciais, desde que lhe atribuam o devido crédito pela criação original. É a licença mais flexível de todas as licenças disponíveis. É recomendada para maximizar a disseminação e uso dos materiais licenciados.
- Autores têm autorização para assumir contratos adicionais separadamente, para distribuição não-exclusiva da versão do trabalho publicada nesta revista (ex.: publicar em repositório institucional ou como capítulo de livro), com reconhecimento de autoria e publicação inicial nesta revista.
- Autores têm permissão e são estimulados a publicar e distribuir seu trabalho online (ex.: em repositórios institucionais ou na sua página pessoal) a qualquer ponto antes ou durante o processo editorial, já que isso pode gerar alterações produtivas, bem como aumentar o impacto e a citação do trabalho publicado (veja O Efeito do Acesso Livre).
Cómo citar
Datos de los fondos
-
Fundação de Amparo à Pesquisa do Estado de São Paulo
Números de la subvención Processo 2021/02912-3 -
Conselho Nacional de Desenvolvimento Científico e Tecnológico
Números de la subvención Processo 406774/2022-6













